Klimatoloji Ünite 1-7 Özet

 KLİMATOLOJİ VİZE ÖNEMLİ NOTLAR

1. ÜNİTE

 

Havanın 45^◦ enleminde, deniz seviyesinde ve 0◦ C’de sıcaklıktaki değeri: Normal basınç

Normal basınç değeri: 1013 mb (760 mm)

Mm cinsinden basıncı milibara çevirmek için……milibarı mm’ye çevirmek için:

4/3- ¾ ile çarpılır.

Havanın 1 cm2’lik alana yaptığı ağırlık veya basınç: 1033 gr

Yükseldikçe basıncın azalma oranı artar. Bu oran deniz yüzeyinde 8 m’de 1 mb,3000 m yükseklikte 15 m’de 1 mb, 6000 m yükseklikte 20 m’de 1 mb şeklindedir.

Hava basıncını ilk kez ölçen: Toriçelli (İtalyan)- 1643

Hava basıncını ölçen alet: Barometre

Basıncı hem ölçen hem de yazan alet: Barograf

İnsanlar tarafından periyodik gözlem ihtiyacı hissetmeden, üzerindeki alıcılar vasıtasıyla ölçümlediği meteorolojik parametreleri bilgisayar ve uydu bağlantısıyla merkeze aktarabilen istasyonlar: Otomatik meteoroloji istasyonları

1m²’lik alan üzerindeki atmosfer ağırlığı: 10 ton

Deniz seviyesinde bir insan üzerindeki atmosfer basıncı : 15 ton

Belirli seviyelerde dinlenerek yapılan tırmanışlarda, vücut bu yeni oksijen-basınç koşullarına adapte olmaya çalışır. Bu durum: Aklimatizasyon

Belirli seviyelerde dinlenerek yapılan inişlerde, vücut bu yeni oksijen-basınç koşullarına adapte olmaya çalışır. Bu durum: Deklimatizasyon

 

Yeryüzünde basıncın dağılışını etkileyen etmenler:

• Yeryüzünden uzaklaştıkça basınç değeri azalır.
• Atmosfer, basıncın değeri-havanın yoğunluğu ile ilişkili olmakla beraber, yoğunluk ve sıcaklıkla ilgili bir durumdur.
• Hava sıcaklığı ile basınç arasındaki ilişki, özellikle yükselen hava sütunu içerisindeki değişimde kendini daha fazla hissettirir.
• Basınç değeri, yerçekimi ile ilgilidir.

 

 

 

Termik alçak basınç EKVATOR çevresinde, dinamik alçak basınç 60^◦ enlemleri civarındadır.

Termik yüksek basınç KUTUPLAR üzerinde, dinamik yüksek basınç 30^◦ enlemleri civarındadır.

Aynı yükseklikte ve yoğunluktaki havanın basıncı, yerçekimine göre değişebilir. Bu durum Enlemler arasındaki farklılığı ortaya çıkarır.

Basınç değerleri aynı olan noktaların birleşiminden oluşan kuramsal çizgi: Eşbasınç eğrisi

Yeryüzünde veya üst atmosferde iki nokta arasındaki basınç farkı:  Basınç gradyanı ya da barometrik eğim

Eşbasınç eğrileri: İzobar

Hava tahmini çalışmalarında günlük basınç haritalarından yararlanılır. Bunun için Sinoptik basınç haritaları çizilir.

 

 

 

 

 

 

 

 

2.ÜNİTE

 

 

İki nokta arasında ortaya çıkan basınç farkının giderilmesi için oluşan yatay hareket: Rüzgar

Klimatolojide alçak basınçlar: Barometrik depresyon ya da siklon

Klimatolojide yüksek basınçlar: Sırt ya da antisiklon

Yeryüzüne paralel olan tüm yatay hava hareketleri: Adveksiyon

Yönlü hava hareketi: Rüzgar

Rüzgarlar, siklon alanlarındaki gibi çevreden merkeze doğru estiğinde buna Yaklaşım yani konverjans denir.

Rüzgarlar, antisiklon alanlarındaki gibi merkezden çevreye doğru estiğinde buna Uzaklaşım yani diverjans denir.

Tüm dikey hava hareketleri: Konveksiyon

Zeminden yukarı doğru olan hava hareketleri: Konveksiyon

Yukarıdan aşağıya doğru olan hava hareketleri: Sübsidans

Havanın dışarıdan ısı alış verişinde bulunmadan ısınması: Adyabatik ısınma

 Alttan ısınma ile oluşan konveksiyon hareket: Termik konveksiyon

Termik konveksiyonlar Kümülünimbüs bulutlarının oluşumuna ve sağanak yağışlara neden olur.

Yatay ve dikey hava hareketlerinin karışımından doğan hareketİ: Türbülans

Termik siklonların kalınlığı azdır ve SIĞ siklonlar olarak adlandırılır.

Dinamik çekirdekli siklonlar DERİN siklonlardır.

Termik doğuşlu sıcak ve sığ olan siklonlar: Sıcak çekirdekli siklonlar

Dinamik doğuşlu derin siklonlar: Soğuk çekirdekli siklonlar

Türkiye’yi kış koşullarında etkileyen Sibirya antisiklonu TERMİK antisiklonlara örnektir.

Dinamik doğuşlu antisiklonlarda yüksek basınç koşulları Tropopoza kadar devam edebilir.

Yaz koşullarında Türkiye’yi etkileyen Asor Yüksek Basınç Dinamik

doğuşlu antisiklondur.

Asor antisiklonu Afrika’nın batısında, Asor adaları üzerinde

oluşmaktadır.

 

 

 

 

3.ÜNİTE

 

 

 

Basınç dağılışı yeryüzünde Temmuz ve Ocak yıllık ortalamaları alınarak değerlendirilir.

Subtropikal kuşağın okyanus üzerinden gelen bölümlerinde ve Afrika’nın kuzeyinde Yüksek basınç

alanı bulunur.

 

Sibirya yüksek basıncı TERMİK  kökenlidir.

Kuzey Atlantik Alçak basınç alanı görülür.

Türkiye’yi ilgilendiren Akdeniz havzası Alçak basınç yerel sahasıdır.

 

Etkileri doğrudan hissedilen meteorolojik elemanlar:

Sıcaklık, nem, rüzgar (SıNıR)

Rüzgarın belirgin özellikleri: Hızı, yönü, esiş sıklığı

 

Rüzgar yönlerini ve hakim rüzgar yönlerini göstermek için çizilen şekil: Rüzgar gülü

 

Tr’nin Güney kıyılarında kuzeyden esen rüzgarlar orman yangını riskini arttırır.

Bir bölgede ya da alanda en çok esen rüzgar yönü saptanmaya çalışılır. Bu rüzgarlar: Hakim rüzgarlar

 

Hakim rüzgar yönü şu etkenlere göre şekillenir:

Hava kütlesinin etkisi, yükselti, bakı, orografi

 

Rüzgar hızını ölçen alet: Anenometre

Rüzgar hızını yazan ve ölçen alet: Anemograf

Hava alanlarında ve karayollarında rüzgar hızını ifade edebilmek için kullanılan aparat: Rüzgar torbaları

Rüzgar hızı m/sn ya da km/saat olarak ifade edilir.

Rüzgar hızının yüksek olduğu zamanlar Fırtına olarak adlandırılır.

1 m/sn hızla esen rüzgarın 1m²’lik yüzeye yaptığı basınç: 0,076 kg

2 m/sn hızla esen rüzgarın 1m²’lik yüzeye yaptığı basınç: 0,3 kg

 

Rüzgarın hamleler yaparak esmesi: Hamleli rüzgar/ Rüzgar hamlesi

Rüzgar hızını, kara ve deniz üzerindeki etkilerine göre tahmin etmek için kullanılan ölçek: Bofor ölçeği

Tam kanatçık 2 bofor hızını, yarım kanatçık 1 bofor hızını, içi dolu kanat 50, tam çizgi 10, yarım çizgi 5 knot’ı gösterir.

Belirli bir yönden esen rüzgarın esiş sıklığı: Rüzgar frekansı

Rüzgar frekansını gösteren şekil: Rüzgar gülü

 

 

 

 

 

 

4.ÜNİTE

 

 

Basınç gradyanı şu faktörler üzerinde etkili olur.

Rüzgar, koriolis kuvvet, merkezkaç etkisi ve sürtünme, yerel ve küresel rüzgarların yön ve hızları

 

Havanın ya da rüzgarın hareketini kontrol eden etmenler:

Barometrik gradyan (basınç farkı), Dünyanın dönmesi, Merkezkaç gücü, Sürtünme (Delk)

 

Yüksek basınçtan alçak basınca doğru hava hareketini başlatan güç: Barometrik gradyan ya da barometrik eğim

Lokal de olsa sadece yüksek basınçtan alçak basınca doğru oluşan rüzgarlar: Sapmamış rüzgarlar/  barostrofik ya da ageostrofik rüzgarlar

Rüzgarların sapmasına neden olan güç: Koriyolis gücü

 

Koriyolis kuvvetin etkisi, şu faktörlere göre değişir:

Coğrafi enlem, hız, yüzey şekilleri, sürtünme

 

Yönü, basınç gradyanı ve koriyolis gücünün etkisi ile belirlenen rüzgarlar: Geostrofik rüzgarlar

 

Geosferik rüzgarın hızı şu etkenlere bağlıdır:

Gradyan değeri ve enlem derecesine

 

Dünya, saatte 15◦ hızla dönmektedir.

KYK’de yüksek basınç alanlarında Saat istikameti yönünde yönde hareket söz konusudur.

GYK’de alçak basınçlar Saat istikametinde yüksek basınçlar saat istikametinin tersi yönde hareket gösterir.

Dönen bir cismin (dünya) etrafında, ona bağlı bulunan cisimlerin (atmosfer), dönüş sırasında ileriye fırlama davranışı: Merkezkaç gücü

Siklon ve antisiklonlarda, basınç gradyanı, koriolis kuvvet ve merkezkaç gücünün etkisi altında yönünü belirleyen rüzgarlar: Gradyan rüzgarı

Rüzgarların yeryüzüne sürtünmesi ile hızını azaltan etmen: Delk (Sürtünme)

Meltem rüzgarlarını oluşturan neden: Günlük ısınma-soğuma farkı

Meltem rüzgarları İzmir ikliminin karakteristik özellikliği

Yazın denizden karaya, kışın karadan denize mevsimlik hareketlerle periyodik olarak yön değiştiren rüzgarlar: Mevsimlik rüzgarlar

 

 

 

 

 

5.ÜNİTE

 

 

Genel atmosfer sirkülasyonu paralel kuşaklar arasında, özellikle kutupların soğuk havasının orta enlemlere, oradan ekvatora; ekvator ve tropikal sıcak havanın da orta kuşak üzerinde kutuplara yaklaştığı yatay hava akımları ile oluştuğu ifade edilir. Bu süreç Yatay değişim kuramı  ile açıklanır.

Ekvator ve çevresinin daha fazla ısınmasının nedeni: Dünyanın şekli

 

Ekvatordan kutuplara doğru basınç kuşaklarında oluşan hücreler sırasıyla:

Hadley hücresi-Orta enlem hücresi-Polar hücre (HOP)

 

Ekvator ve çevresi daha fazla ısındığı için Termik alçak basınç sahası; kutuplar ve çevresi Termik yüksek basınç sahası halini alır.

 

Dönenceler civarında görülen yığılmanın oluşmasında başlıca etken:

Atmosferin kalınlığının ekvatordan kutuplara doğru giderek azalması

 

Yeryüzünde oluşan basınç yapısı, bir kuşak gibi 30◦ enlemlerini sarar, buna Subtropikal yüksek basınç kuşağı denilmektedir.

Subtropikal yüksek basınç alanından ekvatora doğru esen kuzey doğulu rüzgarlar: Alize ya da Ticaret rüzgarı

Ekvatorla 30^◦ enlemleri ve termik alçak basınçla dinamik yüksek basınç sahası arasındaki sirkülasyon yıl boyu devam eder. Ortaya çıkan bu çevrim hücresi: Hadley hücresi

Alizelerin atmosferdeki karşılığı: Üst alizeler

 

Yeryüzünde 30◦ enlemlerindeki yüksek basınç kuşağından kutuplara doğru hareket eden hava kütleleri, her iki yarım kürede de devam eden sapma etkisi ile doğu-batı istikametini alarak Batı rüzgarları olarak anılmaya başlar.

 

İki farklı hava kütlesinin karşılaştığı alanlar aynı zamanda dinamik alçak basınç kuşağı oluşturur. Bu yapı: Polar cephe

Termik basınç kuşakları 0^◦ ve 90^◦ enlemlerinde oluşur?

 

Dinamik basınç kuşakları 30^◦ ve 60^◦ enlemlerinde oluşur.

30◦ enlemlerindeki kuşak: Subtropikal yüksek basınç kuşağı

60◦ enlemleri civarında Dinamik alçak basınç kuşağı, kutuplar çevresinde termik yüksek basınç

kuşağı oluşur.

İlk ortaya konulan görüşlere göre, genel sirkülasyonun motoru: Ekvatorda ısınan hava

 

Yeni görüşe göre genel sirkülasyonun nedeni:

Ekvator ile kutuplar arasındaki kuvvetli sıcaklık gradyanının doğurduğu hava hareketi

 

Yeni görüşe göre, ekvator ve kutuplar arasındaki sıcaklık değişimi Yatay hareketlerle olmaktadır.

 

Kuzey ve güney yarımkürede rüzgar yönlerini denetleyen temel faktörler arasındaki faklılık:

Kara ve denizlerin dağılışı

 

Uçakların önünden estiğinde hızlarını azaltacak, arkasından estiğinde hızlarını arttıracak kadar kuvvetli olan rüzgarlar: Yüksek Batı Rüzgarları

Yüksek batı rüzgarları Orta enlemlerin üst atmosfer bölümünde esmektedir.

Üst atmosferde hızları saatte 300 km. ve üzerine çıkan rüzgarlar: Jet rüzgarları/ Jet akımları

Jet akımları Polar cephenin gelişimini belirleyen süreçtir.

Subtropikal jet akımları 30◦ enlemleri üzerinde  görülür.

Yüksek batı rüzgarları, batıdan doğuya doğru olan genel akım yönlerini, bir dalga hareketi şeklinde, kuzey-güney yönlerini içerecek şekilde geliştirmektedir. Bu dalga hareketi: Rossby Dalgaları

 

 

 

6.ÜNİTE

 

 Fön ve musonlar  mevsimlik rüzgarlara örnektir.

Asya musonları Kuzeydoğu rüzgarları olarak eser.

Yaz musonları Asya kıtası ile ilgilidir.

 

Yerel rüzgarlar oluşum açısından:

• Genel atmosfer sirkülasyonu etkisi altında oluşan yerel rüzgarlar
• Tamamen yerel nedenlerle oluşan rüzgarlar

 

Orta enlemlerin hakim rüzgarı: Batı rüzgarları

Polar ve tropikal kütlelerin karşılaştığı kuşak: Polar cephe

Polar cephe Atlantik Okyanusu ve İzlanda’da etkinliğini arttırır.

Polar cephede oluşan doğan gezici depresyonlar Türkiye üzerine Avrupa-Balkanlar, Avrupa-Akdeniz’den ulaşır.

Akdeniz’den güneyden eserek gittikleri yerlere kuraklık ve toz götüren rüzgarlar, Kuzey Afrika ve İtalya’nın güneyinde Sirocco olarak anılır.

Güneyden esen, gittikleri yerlere kuraklık ve toz götüren rüzgarların adı Doğu Akdeniz’de Hamsin’dir.

 

Anadolu’da sıcak dönemde güneyli yönlerden esen sıcak ve kurak rüzgarlar: Samyeli

Doğu Akdeniz’de güneybatıdan sıcak cephe rüzgarı olarak esen sıcak-nemli rüzgarlar: Lodos

Akdeniz çevresinde esen soğuk rüzgar, Mistral Fransa’da görülür.

Akdeniz’de esen soğuk rüzgarlara İspanya’da Levante denir.

Adriya Denizi civarında görülen, dağdan aşağıya doğru vadilerde kanalize olarak hızla esen soğuk ve kurak rüzgarlar: Bora

 

Romanya’da Bora tipindeki rüzgarlar: Krivetz

 

Akdeniz’den esen soğuk yerel rüzgarlar:

Mistral, Bora, Krivetz, Etezyen, Karayel, Yıldız, Poyraz

 

Akdeniz’den esen sıcak yerel rüzgarlar:

Fön, Sirokko, Hamsin, Lodos, Kıble, Keşişleme (Samyeli)

 

Anadolu’da kuzey sektörlü, soğuk dönemdeki hakim rüzgarlar:

Karayel, Yıldız, Poyraz

 

Ege Denizi üzerinde poyraza benzer kuzeyden esen rüzgarlar: Eteisen

Kara ve deniz meltemlerine İzmir’de İmbat denir.

Zemine ya da serbest atmosferde alçalıma bağlı olarak esen ve bu alçalım sırasında adyabatik olarak ısınan sıcak-kuru-sert rüzgarlar: Fön rüzgarı

 

 

Yerel nedenlere bağlı oluşan rüzgarlar:

Kara-deniz meltemleri, Dağ-vadi meltemleri, Ağırlaşma rüzgarı

 

Dağ ve vadi meltemlerine genel olarak Yamaç/Denkleşme rüzgarları denir.

Dağlık alanlardan veya çok soğuk platolardan çevresindeki soğuk sahalara doğru yamaç aşağı esen rüzgarlar: Ağırlaşma rüzgarı

Ağırlaşma rüzgarını, dağ-vadi melteminden ayıran özellik: Yamaç aşağı esmesi

 

 

 

 

 

 

 

7.ÜNİTE

 

 

Yer sisteminin ana bileşenleri:

Atmosfer, litosfer, hidrosfer, biyosfer

 

Suyun faz ve yer değiştirerek atmosfer ve hidrosfer arasındaki hareketi: Hidrolojik Döngü

Yeryüzündeki suyun % 96’sı Okyanus ve denizlerde bulunur.

Yeryüzündeki suyun % 1.7’si Kar ve buz olarak ve yer altında bulunur.

 

Hidrolojik Döngünün temel adımları:

Akış, yağış, yoğuşma, buharlaşma

 

0^◦ C’deki buzun, su ya da sıvı hale dönüşmesi için 80 kalori kalori alması gerekir.

Gaz halindeki su 600 kalori kalori kaybederek yoğuşmakta ve sıvı olarak yeryüzüne dönmektedir.

Sublimasyon için değişmesi gerekli kalori miktarı: 680

Suyun, buharlaşırken ya da katı halden sıvı hale geçerken içine ısı alması: Gizli ısı (Latent)

 

Nem miktarı, aşağıdaki atmosfer olaylarında belirleyici rol oynar:

Isınma, dikey hareketler, bulutlanma, yağış, hava kütlelerinin kararlılığı

 

Havanın hacim olarak m³ başına içerdiği su buharının gram cinsinden ağırlığı: Mutlak nem

Hava kütlesinin yağdırabileceği yağış miktarını belirleyen en önemli etmen: Mutlak nem

1 kg havadaki su buharının gram cinsinden ağırlığı: Özgül nem

Havadaki su buharı miktarının, hava doymuşken alabileceği miktara oranı: Bağıl nem

Havanın belli koşullar altında taşıyabileceği max. nem: Doymuş hava

Havadaki su buharı miktarı ile doyma miktarı arasındaki oluşan fark: Doyma açığı

Nisbi nemin gösterilmesi % olarak ifade edilir.

 

Bağıl nem hesaplama formulü:

Bağıl Nem= Mutlak nem/ Maksimum nemX 100

 

Havadaki bağıl nem oranı Mutlak nem ve sıcaklık ile ilgilidir.

Nem ölçen alet: Higrometre

Nemi hem ölçüp hem de yazan alet: Higrograf

İçinde çok az nem taşıyan hava: Kuru hava

İçinde su buharı taşıyan hava: Nemli hava

Atmosferdeki su buharının kaynağı: Yeryüzündeki su

 

Su buharının kaynakları:

Okyanus ve denizler, göller, akarsular, toprak nemi, bitkiler

 

Buharlaşma açısından en önemli kaynaklar:

Okyanus ve denizler

 

Havadaki su buharı miktarı şu faktörlere bağlı gelişir:

• Buharlaşmayı sağlayacak yüzeyin varlığına
• Buharlaşma koşullarına
• Havanın su buharı alabilme miktarına
• Hava basıncına

 

 

Buharlaşmayı etkileyen etmenler:

Havanın o andaki bağıl nem miktarı, Sıcaklık, Hava hareketleri, Basınç, Su kütlesinin yüzeyi ve hacmi, Toprağın niteliği, Bitkilerin terlemesi

 

Bağıl nem ile buharlaşma ters orantılıdır.

Sıcaklıkla buharlaşma arasında doğru orantı vardır.

Basınç ile bağıl nem arasında ters orantı vardır.

 

Buharlaşma yeryüzünde en çok 10-20◦ enlemleri arasında olur.

Buharlaşma miktarını ölçen alet: Buharlaşma Havuzu